Het doel van dit artikel is een aanzet te geven om de transformatie van papier naar digitaal lezen te omschrijven. Op dit moment bevinden we ons in de tweede typografische revolutie, de eerste typografische revolutie was de uitvinding van de boekdrukkunst door Gutenberg. Tenminste als je over een revolutie mag spreken. Want het digitale tijdperk is toch al vollop aan de gang sinds de jaren ’90 van de twintigste eeuw. Waar de schermtijd toeneemt is de manier van lezen aan het veranderen. Het lezen van papier is geëvalueerd en kent zijn regels in typografie en grafisch ontwerp. Waar we de typografische regels voor gedrukte boeken niet zomaar kunnen overnemen, is het voor lezen vanaf een scherm zoeken naar houvast van wat we nog hebben met betrekking tot leesbaarheid en het optimaliseren van leesbaarheid voor het scherm.
Bij leesbaarheid en typografie gaat het om het kijken “door het glas” en niet “naar het glas”. De omgeving moet wegvallen en de content wil je tot je krijgen. Een mooi voorbeeld beschreef Beatrice Warde 1, waarbij ze schetst hoe je een goede wijn tot je neemt. Je hebt de keuze uit twee wijnglazen. Een prachtige gouden glas met mooie versieringen, het glas is een lust voor het oog. Of het fijnst geslepen heldere glas in een bol geblazen, waarbij de rand van het glas bijna niet voelbaar is wanneer je de wijn tot je neemt. De uitvinder van het glazen wijnglas heeft nagedacht over de functie die het glas nodig heeft om de wijn zo goed mogelijk tot je te nemen en niet gekeken naar het ontwerp van de drager. Deze ontwerper was een modernist en stelt de wijn als doel. Wijn is hierbij het metafoor voor de typografie met als doel om de tekst zo goed mogelijk tot je te krijgen. Hierover zijn boeken vol geschreven en vanuit die leer worden er nog steeds de prachtigste boeken gemaakt, vanuit de zetregels die zijn ontstaan met de komst van de boekdrukkunst. Vanaf de boekdrukkunst is de gezette tekst doorontwikkeld voor de optimale leeservaring voor de papieren drager. Als typograaf dien je deze regels te kennen voordat je daar functioneel vanaf kunt wijken en weet dat alles dat het oog verwart of laat struikelen, een barrière tussen de lezer en de tekst is.
De regels voor de digitale typografie zijn nog niet helder. Hoe krijg je een digitale tekst zo goed mogelijk leesbaar, hoe komt hij het beste tot zijn recht? De technische mogelijkheden zijn nu aanwezig dat de leesbaarheid van scherm interessanter en uitdagender te maken, zodat er een meerwaarde ontstaat ten opzichte van het gedrukte boek. Dit kan door projecten te benaderen als “born digital” waarbij de content zich meer leent voor scherm dan papier en zich in een vroeg stadium al voegt naar het digitale medium. Met de komst van het internet is er al een groot deel van het lezen verplaatst naar het scherm en is de noodzaak weg dat alles gedrukt of geprint hoeft te worden op papier.2
Het doel van leesbaarheid is dat je in een bepaalde leeskadans terecht komt zodat je de tekst gemakkelijk tot je neemt.3 Het gaat erover hoe we de leesbaarheid-typografie kunnen optimaliseren voor deze digitale revolutie. Welke onderdelen van het boek nemen we mee naar de digitale vertaling ervan? We willen onderzoeken hoe de leesbaarheid op scherm het beste tot zijn recht komt en we nemen geen genoegen met de één op één vertaling van het te printen boek naar een e-book omdat dit niet optimaal voor scherm is ontworpen. Noodzaak is om te kijken hoe leesbaarheid optimaal ontworpen kan worden voor verschillende soorten scherm.
Om tot een goed ontwerp voor digitaal lezen te komen gaan we uit van “Born digital”. Waarbij het digitale boek geen vertaling meer is van het gedrukte boek. Dit is nu het geval is door het genereren van een PDF of E-Pub uit een Indesign bestand dat ontworpen is om uiteindelijk te drukken. Doel is om met het vervolg onderzoek een handleiding te ontwikkelen voor ontwerpers en uitgevers voor het ontwerpen van digitaal lezen, waarin we handvatten en regels meegeven waarbinnen ontworpen kan worden, waarbij niet iedere ontwerper het wiel opnieuw hoeft uit te vinden. In artikel 2.4 Typografie als systeem, geven we een eerste aanzet voor de handleiding. Mocht u ergens tegenaan lopen bij het lezen van teksten vanaf een scherm of wilt je als ontwerper meer weten over een specifiek onderdeel stuur dan een e-mail naar tine[at]tinevanwel.nl zodat we jouw bevindingen en vraagstukken mee kunnen nemen in ons vervolg onderzoek.
1
The Crystal Goblet; This essay was first given as an address to the Society of Typographic Designers, formerly the British Typographers Guild, London, 1932. It was later published in Beatrice Warde: The Crystal Goblet-Sixteen Essays on Typography.
2
We zijn van mening dat het gedrukte boek blijft bestaan. Omdat er heel veel mooie publicaties het beste tot zijn recht komen op papier. Dat neemt niet weg dat er heel veel boeken eigenlijk niet gedrukt hoeven worden en deze beter functioneren op scherm door de technische mogelijkheden.
3
Terwijl je leest – Gerard Unger
